در مورد ارزش‌های تاریخی می‌توان به سیر تمدنی و کهن جاده قدیم شمیران که همین خیابان دکترشریعتی فعلی است و مسیر تاریخی ری به قصران و شمال ایران اشاره کرد که در همین محور بوده‌است. در کنار این مسیر روستاها و محلاتی با قدمت هزاران ساله قرار دارد از جمله همین تپه‌های قیطریه که به استناد اشیا و گورستان پیدا شده در این منطقه سه‌هزار سال سابقه دارد. همین زندان قصر نیز در روستای خرم‌دره یا به تعبیر اسناد آن زمان بوستان خرم‌آباد ساخته شده که البته در آن سال‌ها به‌عنوان قصر قاجار بنا شد و نخستین خشت آن را فتحعلی‌شاه گذاشت. در همان دوران، نخستین گلخانه ایران در همین زندان قصر بعدی یا قصر قاجاریه سابق ایجاد شد. نخستین هواپیمایی که به آسمان ایران وارد شد و در میدان مشق یا دوشان‌تپه به زمین نشست خراب شد و برای تعمیر به قصر قاجار یا همین زندان قصر منتقل شد.
در زمان قاجار همه‌ساله چند روز مانده به شروع سال نو همه اهالی و ساکنان کاخ گلستان به این قصر نقل مکان می‌کردند تا زمانی که کاخ گلستان رفت‌و‌روب شده و برای دید و بازدید‌های نوروزی آماده شود. درهرحال این قصر بعدها در دوره پهلوی اول به دستور رضاشاه به بی‌سیم تبدیل شد و نخستین رادیو بی‌سیم در ایران در همین جا راه‌اندازی شد.
یکی دیگر از ویژگی‌های زندان قصر ارزش‌های این مجموعه به لحاظ معماری است. فکر ساختن این زندان از سال1306 آغاز شد و بالاخره یک معمار گرجی به نام مارکوف مأمور طراحی و ساخت آن شد که زیرنظر درگاهی، رئیس نظمیه وقت اقدام کند. زندان قصر نخستین ندامتگاه مدنی در ایران زمین و این سوی عالم است. پیش از آن زندانیان را با غل و زنجیر می‌بستند و در سیاه‌چال نگاه می‌داشتند اما مارکوف در معماری زندان قصر روش‌های جدیدی به‌کار برد به‌نحوی که دیگر دست و پای زندانیان را نبستند و از طرف دیگر زندان را به‌گونه‌ای طراحی کرد که امکان نداشت زندانی به راحتی موقعیت خود را حدس زده بتواند راهی برای فرار پیدا کند. این همان شیوه طراحی پاپیونی است که با استفاده از کاربری هشتی‌های قدیمی ساخته شده بود و هر هشتی به چند راهرو راه داشت. اصطلاح زیر هشت برای زندان‌ها از همین جا آغاز شد یا تعبیر دیگر برای زندان‌رفتن که به کنایه آب خنک خوردن گفته می‌شود ریشه در آب گوارای قنات جعفری در همین زندان یا کاخ قبلی قاجار داشت. این قنات هنوز هم باقی است.
گفته شده لورنس عربستان جاسوس مشهور انگلیس هم مدتی اینجا زندانی بوده‌است. پس از آنکه شبکه جاسوسی آلمان اوایل دهه20 آمدن او به مرزهای ایران را خبر داد، او را دستگیر کردند و چند روزی در زندان بود و با هماهنگی‌های داخل زندان از آنجا فرار کرد. این ماجرا به‌عنوان نخستین واقعه فرار از زندان در ایران است.
در کنار ارزش‌های تاریخی و معمارانه، یکی دیگر از ویژگی‌های مهمی که این مکان از آن برخوردار است جنبه‌های سیاسی و اجتماعی است. در سال1299 که مشهور به دوران بگیر و ببند رجال سیاسی آن زمان است و همچنین دوره استبداد صغیر، دستگیر‌شدگان را به پادگان عشرت‌آباد و یا باغ‌شاه می‌بردند. به هر حال بعد از ساخته شدن این زندان همه افراد صاحب‌نام و منصب و چهره‌های سیاسی و اجتماعی مؤثر آن دوران نظیر تیمور‌تاش، وزیر دربار، درگاهی، رئیس نظمیه و بنا‌کننده زندان، صولت‌الدوله قشقایی، علی‌مردان‌خان بختیاری، سردار اسعد بختیاری و داماد حاج‌حسین ملک و تقی ارانی در این زندان به بند کشیده شدند و پزشک احمدی که با سلاح آمپول هوا به کشتار مخالفان دست می‌زد در همین جا مستقر بود. در جریان ماجرای مسجد گوهرشاد تعدادی از روحانیان نظیر سیدیونس اردبیلی، روحانی نامدار حوزه علمیه خراسان و شیخ‌عباس علی محقق خراسانی پدر دکتر مهدی محقق، آقازاده خراسانی، فرزند روحانی ارجمند آخوند خراسانی، سیدمحمد بحرالعلوم قزوینی و شیخ خلیل زنجانی را به این زندان منتقل کردند. مرحوم شهید دستغیب هم درجریان قیام گوهرشاد بودند و دستگیر و محاکمه و زندانی شدند که ممکن است ایشان هم آنجا بوده باشند.
از دیگر شخصیت‌های علمی و صاحب‌نام زندانی می‌توان به میرزا طاهرتنکابنی اشاره کرد. فرخی‌یزدی، نام‌آور‌ترین چهره فرهنگی این زندان در زمان رضاشاه است که اشعار خود را روی دیوار سلولش می‌نگاشت و شعر معروف‌اش:
آن زمان که بنهادم سر به پای آزادی
دست خود ز جان شستم از برای آزادی
و یا غزل قسم به عزت و جان و مقام آزادی که روح‌بخش جهانی است.
در زمان پهلوی دوم نیز این زندان چهره‌های نامداری را در خود داشت و از اواخر دهه 30 زندان سیاسی هم رسما به آن افزوده شد و سال1338 همه زندانیان سیاسی از گروه‌ها و احزاب مختلف مخالف رژیم شاه از چپ و راست و میانه را از سراسر کشور جمع و به محل زندان قصر منتقل کردند. برخی از این زندانیان عبارتند از نواب صفوی که در آنجا اعدام شد، هاشمی رفسنجانی که تفسیری از قرآن در آنجا نوشت که بعدها منتشر شد، طالقانی، لاهوتی، انواری، ربانی، شیرازی، موسوی بجنوردی، دولت‌آبادی، انتظامی، شاملو، اخوان، حجتی کرمانی، سیدزنجانی، صلواتی، شیبانی، سحابی، بازرگان، میثمی، سرحدی‌زاده، گلسرخی، نبوی، شریعتی، عسگراولادی، سلامتی و از خانم‌ها طاهره سجادی، مرضیه حدید‌چی‌دباغ، حلیم خراسانی و طاهره قره‌‌داغی را می‌توان نام برد.
با توجه به آنچه گفته شد این قصر-زندان یکی از ارکان تاریخ معاصر ماست و از این‌رو شورای شهر در سومین دور خود به‌عنوان میراثی برای صیانت از آزادی تصمیم به حفظ آن گرفت به‌نحوی که زبان گویا و مستند، بخشی از تاریخ سیاسی- اجتماعی کشورمان باشد.
*عضو کمیسیون فرهنگی و اجتماعی
شورای اسلامی شهر تهران
